Dr n med. Beata Janas.
Narodowy Instytut Onkologii
im. Marii Skłodowskiej-Curie
Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie.

           Profilaktyka wtórna…. Masz prawo do!

Podstawowym pojęciem jest zdrowie. Wśród wielu istniejących definicji zdrowia najczęściej podawana i uznawana jest definicja wg WHO, która mówi, że zdrowie to dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy niedomagania. Zdrowie zależy od wielu czynników działających na nie w różny sposób i z różną siłą. Czynniki te mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie na zdrowie. Te, które wpływają negatywnie nazywane są czynnikami ryzyka (definiowane jako cecha lub ekspozycja zwiększająca prawdopodobieństwo choroby lub innego zdarzenia), ale niekoniecznie są przyczyną choroby, np. wiek, płeć (czynniki nie poddające się modyfikacji), palenie papierów, brak aktywności fizycznej, nieracjonalna dieta (czynniki modyfikowalne).

Profilaktyka zdrowotna to wszelkie działania mające na celu zapobieganie chorobom poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie. W fazie 0 tj. profilaktyce wczesnej – utrwalamy prawidłowe wzorce zdrowego stylu życia, profilaktyka pierwotna (I faza) – zapobiegamy chorobom poprzez kontrolowanie czynników ryzyka. W kolejnej II fazie – profilaktyce wtórnej zapobiegamy konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badanie skriningowe). Profilaktyka III fazy  to zahamowanie postępu choroby oraz ograniczenie powikłań.

W przedmiotowym rozważaniu zajmiemy się profilaktyką wtórną / drugorzędową, II fazy/ jako drugi z trzech poziomów profilaktyki zdrowotnej obejmujący działania skierowane do grup o zwiększonym lub wysokim zagrożeniu wystąpienia danej choroby w celu wyselekcjonowania osób we wczesnym (przedklinicznym) stadium choroby, wobec których zostaną wdrożone pogłębione badania w celu potwierdzenia występowania choroby.

Czynniki działające (warunkujące) na zdrowie zostały pogrupowanie w kilka najważniejszych obszarów, należą do nich:

1. Styl życia – sposób bycia wynikający z wzajemnego oddziaływania człowieka i warunków w jakich żyje, oraz z indywidualnych wzorców zachowania, które zostały określone przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru. Zdrowie uwarunkowane jest stylem życia człowieka, który może go w mniejszym (np. jako dziecko) lub większym (świadome wybory dorosłego człowieka) kontrolować (modyfikować) i regulować jego wpływ na zdrowie. Pojęcie to obejmuje nie tylko zachowania ludzkie, ale i mechanizmy psychofizyczne leżące u podstaw tych zachowań: motywacje, potrzeby, akceptowane wartości.
2. Środowisko – jest sumą zewnętrznych warunków oddziałujących na człowieka. Zdrowie uwarunkowane jest wpływem środowiska, na które człowiek nie ma wpływu lub ma bardzo ograniczony. Zaznaczyć należy, że w dniu 29 listopada 2016 r. Uchwałą Nr 438/XXV/2016 Rada Miasta Płocka przyjęła Program ochrony środowiska dla Miasta Płocka na lata 2016 – 2022, którego celem było i jest przedstawienie wytycznych do racjonalnych działań na dalsze lata, poprawa stanu środowiska przyrodniczego. Zawarte w nim rozwiązania inwestycyjne oraz organizacyjne i informacyjne przyczynią się do właściwego, zgodnego z zasadą zrównoważonego rozwoju gospodarowania zasobami przyrodniczymi mającymi wpływ na zdrowie ludzi.
3. Biologia człowieka (dziedziczność) – wszystkie cechy związane z biologią organizmu człowieka w tym jego cechy genetyczne (płeć, podatność na różne choroby). Zdrowie uwarunkowane jest biologią człowieka, na którą nie ma on wpływu.
4. Organizacja opieki medycznej – dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej warunkują zdrowie. Wpływ jednostki na organizację opieki medycznej jest ograniczony. Realizacja projektu Zdrowie dla Płocka zwiększa dostępność do onkologicznej opieki medycznej mieszkańców Płocka i okolic, powiatu sierpeckiego i gostynińskiego.

Marc Lalonde (1974 r.) określił, że procentowy udział stylu życia we wpływie na zdrowie wynosi około 50%, środowiska ok. 20%, biologii człowieka około 20% i organizacji opieki zdrowotnej około 10%, choć w dalszym ciągu prace nad określeniem tych wartości trwają i są odmienne w różnych populacjach.

W potocznym rozumieniu często promocję zdrowia utożsamia się z prewencją (zapobieganiem, profilaktyką). Jednakże istnieją znaczne różnice między tymi pojęciami, a co za tym idzie działaniami podejmowanymi w ramach tych koncepcji. W podejściu promocyjnym punktem wyjścia podejmowanych działań jest zdrowie, natomiast w podejściu prewencyjnym – choroba. Celem działań w podejściu promocyjnym jest pomnażanie rezerw i potencjału zdrowia natomiast w prewencyjnym – uniknięcie choroby, grupą oddziaływania w podejściu promocyjnym jest cała populacja w kontekście codziennego życia natomiast w podejściu prewencyjnym – grupa szczególnego ryzyka. Definiując więc prewencję należy powiedzieć, że jest to przeciwdziałanie rozwojowi choroby, czyli są to działania podejmowane w celu przerwania lub zahamowania dalszego rozwoju choroby.

Wg R. Beaglehole, R.Bonita, T. Kjellstrom. Podstawy epidemiologii. Szkoła Zdrowia Publicznego Instytut Medycy Pracy im. prof. J.Nofera. Łódź 2002]: wyróżnia się  różne profilaktyki w tym profilaktykę wtórną, której celem jest zapobieganie poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez wczesne wykrycie, leczenie i zapobieganie nawrotom ( np. kontrola i leczenie nadciśnienia tętniczego krwi celem zapobiegnięcia rozwojowi choroby niedokrwiennej serca).

Podstawowymi działaniami zapobiegawczymi przeciwdziałającymi wystąpieniu choroby lub jej wczesnym wykryciu jest wykonywanie badań profilaktycznych, które można podzielić na trzy grupy:

1. Testy i badania przesiewowe – są to stosunkowo proste i niekosztowne testy diagnostyczne w badaniach dużych grup ludności w celu wykrycia wczesnych stadiów chorobowych, które są finansowane z budżetu lokalnego samorządu lub ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia np. powszechne badania lekarskie dzieci w szkołach, badania w kierunku próchnicy zębów, RTG płuc, badanie cholesterolu.

1. Profilaktyczne badania lekarskie, laboratoryjne i rtg różnych grup zawodowych, których koszt pokrywa pracodawca / badanie morfologia i retikulocyty – profilaktyczne przeciwdziałanie chorobom powstałym w narażeniu na promieniowanie jonizujące czy też audiometria tonalna u osób pracujących w hałasie/.
2. Inne badania profilaktyczne u dorosłych w celu wczesnego wykrycia najczęstszych chorób np. badania mammograficzne w kierunku wykrycia raka piersi, badania cytologiczne, badania poziomu PSA u mężczyzn (badanie w celu wczesnego wykrycia raka prostaty), badania ciśnienia tętniczego krwi, badania glukozy. Badania takie realizowane są w ramach programów profilaktycznych finansowanych przez NFZ lub lokalne samorządy.

Wraz poprawą poziomu życia, korzystniejszymi warunkami społeczno-ekonomicznymi populacji na całym świecie zmieniają się wskaźniki zdrowotne. Zwiększa się długość życia i poprawia jego jakość, rozwój promocji, profilaktyki zdrowia (szczepienia, badania profilaktyczne, poprawa higieny życia) sprzyja wczesnemu wykrywaniu i diagnozowaniu chorób, co przekłada się na zmniejszenie umieralności ogólnej i na poszczególne choroby. Działania instytucji państwowych z zakresu ochrony zdrowia mają zdefiniowane cele zdrowotne, do realizacji których dążą poprzez np. wprowadzanie regulacji prawnych (zakaz palenia w miejscach publicznych), przeprowadzanie programów profilaktycznych, akcji prozdrowotnych, edukacji szkolnej itp. Działania te wpływają na podniesienie świadomości i zainteresowania ludzi własnym zdrowiem i potrzebą dbania o nie, co poprawia ogólny stan zdrowotności populacji. 

Do istotnych obecnie populacyjnych problemów zdrowotnych należy:
Zapobieganie chorobom zakaźnym i zakażeniom,  ograniczenie szkód zdrowotnych związanych z paleniem tytoniu, nadużywaniem alkoholu czy substancji psychoaktywnych, nadwaga i otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, próchnica i wady zgryzu, wady postawy, przewlekłe schorzenia układu kostno – stawowego, choroby sercowo – naczyniowe, zaburzenia psychiczne, przewlekłe choroby układu oddechowego, nowotwory.

Wczesne wykrycie niepokojących zmian w dużej mierze zależy od nas samych. W ramach profilaktyki wtórnej powinniśmy wykonywać samodzielnie badania. W przypadku raka piersi decydujące znaczenie ma profilaktyka wtórna, czyli wczesne wykrycie nowotworu. Dlatego każda kobieta od dwudziestego roku życia powinna regularnie badać swoje piersi. Takie badanie wykonuje się samodzielnie, najlepiej pierwszego dnia po zakończeniu miesiączki. Kobiety po menopauzie również powinny raz w miesiącu badać piersi – najlepiej zawsze tego samego dnia. Raz w roku takie badanie powinno być wykonane przez ginekologa, chirurga lub onkologa – nawet jeśli samobadanie nie wykazuje żadnych niepokojących zmian!

Jak samodzielnie badać piersi

W przypadku następujących objawów:

• zmiana wielkości i kształtu piersi, która nie ustępuje po miesiączce;
• guzki lub zgrubienia wyczuwalne w piersi lub pod pachą;
• zmiana koloru skóry piersi;
• wciąganie sutków, pomarszczenie lub łuszczenie się skóry piersi;
• krwawienie lub wyciek wydzieliny z brodawek;
• naczynia żylne widoczne na piersi bardziej niż zwykle;
• obrzęk ramienia.

Należy poinformować lekarza !!

Lekarz POZ- u może zlecić dodatkowe badania: Podstawowe badania krwi; morfologia,  cholesterol, glukoza, OB, badania moczu, badanie wzroku oraz dna oka, badania profilaktyczne w kierunku wykrywania chorób tarczycy, badania profilaktyczne w kierunku wykrywania chorób wątroby, kolonoskopia – badania endoskopowe jelita grubego i przez lekarza specjalistę mammografię, USG piersi a następnie skierować do onkologa.

Narodowa Strategia Onkologiczna (NSO) to program wieloletni na lata 2020-2030 wprowadzający kompleksowe zmiany w polskiej onkologii. NSO to tzw. cancer plan, czyli kompleksowy program walki z rakiem. Strategia jest odpowiedzią na wzrost zachorowań na choroby nowotworowe w Polsce. NSO wytycza kierunki rozwoju systemu opieki zdrowotnej w zakresie onkologii, wskazując na 5 obszarów strategicznych, kluczowych dla poprawy skuteczności terapii onkologicznych i dostosowania rozwiązań systemowych do potrzeb pacjentów z chorobą nowotworową. Celem nadrzędnym NSO jest wzrost odsetka osób przeżywających 5 lat od zakończenia terapii onkologicznej, a także zwiększenie wykrywalności nowotworów we wczesnych stadiach oraz poprawa jakości życia w trakcie i po ukończonym leczeniu. Realizacja Narodowej Strategii Onkologicznej umożliwia odwrócenie niekorzystnych trendów takich jak fragmentacja opieki, rozproszenie świadczeń i ośrodków onkologicznych, które dotychczas wpływały na jakość leczenia onkologicznego, a co za tym idzie zwiększa szanse pacjentów na wyjście z choroby nowotworowej.  Głównym z elementów jest inwestycja w pacjenta tj: zwiększenie dostępności do badań przesiewowych, wprowadzenie nowych badań przesiewowych, poprawa jakości realizowanych badań przesiewowych, zwiększenie zaangażowania zespołów POZ i medycyny pracy w poprawę zgłaszalności na badania przesiewowe.

• K. Lewtak, M. Gajewska, L. Sugay, A. Rutyna: Profilaktyka chorób …. W: www Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH [on-line]. NIZP-PZH. [dostęp 2020-10-03].
• Ogólne zasady profilaktyki zdrowotnej jako skutecznej metodzie zapobiegania chorobom W: Uniwersytet Gdański Gdański Uniwersytet Trzeciego Wieku, skrypt dla studentów [on-line]. GUTW, Uniwersytet Gdański. [dostęp 2020-10-03].