Autor:

Dr n med. Beata Janas Prof.– Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie.

Mitem jest że rak w początkowym etapie swojego rozwoju nie daje żadnych objawów. Wiara w nieuchwytny i niewidoczny rozwój choroby uniemożliwia wczesne wykrycie zmian. A to zmniejsza szanse pokonania nowotworu Jakie objawy powinny nas niepokoić.

Pojawiające się zmęczenie, osłabienie, bóle mięśni i kości, obrzęki, coraz częściej występujące  infekcje, zaparcia oraz zaburzenia rytmu serca są jednym z głównych objawów szpiczaka mnogiego. Chorobie towarzyszy także ból w okolicy lędźwiowej, który może sugerować w pierwszym momencie zapalenie korzeni nerwowych, rwę kulszową lub bóle w chorobie zwyrodnieniowej.  W badaniach krwi stwierdza się zwiększone stężenie białka we krwi czy moczu oraz nierzadko trójcyfrowe OB. Ryzyko zachorowania wzrasta wraz z wiekiem. Szpiczak mnogi jest częstszy wśród mężczyzn niż kobiet.

Przeziębienie i częste infekcje dróg oddechowych trwające dłużej niż 2 tygodnie nie powinny być lekceważone. Ponadto występujące powiększone węzły chłonne i osłabienie skłaniają nas do wykonania badania krwi. Taki stan pojawia się w chorobach nowotworowych układu chłonnego: ziarnicy złośliwej lub chłoniakach nieziarniczych. Podstawowe badania wykrywające chłoniaka to: morfologia krwi i OB (norma od 10 do 20 w zależności od płci; w przypadku chorób nowotworowych OB sięga nawet powyżej 100), oznaczenie enzymu LDH (charakterystycznego dla chłoniaków). Ważnym jest oznaczenie enzymów wątrobowych, mocznika, kreatyniny, poziomu cukru. Bardzo ważne jest także rentgen klatki piersiowej w dwóch projekcjach / z przodu i z boku /oraz USG jamy brzusznej.

Powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza szyjnych czy brzusznych, trwające powyżej 2 tygodni, nawracające gorączki niezwiązane z infekcją, wymioty poranne z bólem głowy, obrzęk i/lub ból kości i stawów czasem z utykaniem, patologiczne złamania kości, objawy neurologiczne takie jak nierówność szpar powiekowych czy zaburzenia równowagi, znaczna bladość oraz wzrost męczliwości i osłabienie, duża skłonność do powstawania siniaków oraz krwawienia, białawy odblask źrenicy oka, zez lub nagłe zaburzenie widzenia, postępujący i niewyjaśniony spadek masy ciała, guzowate zgrubienie tkanek lub narządów, przedłużający się kaszel mogą być objawami nowotworów układu chłonnego. U dorosłych powiększenie węzłów chłonnych może towarzyszyć także guzom piersi, szczególnie jeśli dotyczy węzłów chłonnych piersiowych i obojczykowych.

Silny ból głowy, któremu towarzyszą nudności lub wymioty, zaburzenia mowy, wzroku i słuchu może  sugerować guza mózgu. Warto jednak pamiętać, że w pierwszym okresie rozwoju guza mózgu jedynym objawem choroby może być zmiana nastroju lub zachowania. Osoby te mają problem z  koncentracją, mogą odczuwać drżenie mięśni twarzy lub mieć, niewinne z pozoru, zaburzenia pamięci. Prostymi badaniami, które określają dalszą diagnostykę, są badanie dna oka oraz EEG, czyli badanie czynności elektrycznej mózgu. W celu potwierdzenia lub wykluczenia guza mózgu należy wykonać tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny głowy.

Krwawienia międzymiesiączkowe  lub krwawienia występujące w okresie menopauzy u kobiet, które przestały miesiączkować mogą oznaczać rozwijający się nowotwór lub inne niepokojące schorzenia ginekologiczne, które należy skonsultować z lekarzem. 90% kobiet przed menopauzą zgłasza nieprawidłową wydzielinę z pochwy, a 80% pacjentek – niepokojące krwawienie. Natomiast statystyki pokazują, że ok. 5% przypadków raka trzonu macicy przebiega bezobjawowo. Stąd też kluczowe są regularne wizyty u ginekologa i badania profilaktyczne takie, jak USG przezpochwowe, cytologia.

Ból brzucha jest jednym z najczęstszych objawów nowotworów układu pokarmowego : raka żołądka ,trzustki, raka wątroby.  Objawia się nagłym i silnym bólem w całej jamie brzusznej, głównie w nadbrzuszu.

Biegunki lub zaparcia, a także zmiana rytmu i konsystencji wypróżnień, mogą być oznaką zmian w obrębie śluzówki jelit, w tym także raka jelita grubego. Szczególnie niepokojącym objawem powinno być występowanie krwi w kale. Chorobie mogą towarzyszyć: uporczywa, stopniowo narastająca niedokrwistość i bladość powłok, ubytek masy ciała, bóle w jamie brzusznej.

Kaszel  uporczywy , chroniczny może być skutkiem palenia papierosów poprzez podrażnienie spowodowane przez zawarte w dymie papierosowym związki chemiczne. Ale te same trujące związki, które powodują kaszel palacza, mogą też spowodować znacznie poważniejsze problemy, jak zapalenie oskrzeli, rozedmę płuc, zapalenie płuc czy raka płuc. Chroniczny kaszel zawsze powinien być traktowany przez palaczy jako sygnał ostrzegawczy. Szczególnie niepokojące są objawy towarzyszące: gorączka, kasłanie krwią, krótki oddech, utrata wagi, osłabienie, zmęczenie, utrata apetytu, ból w klatce piersiowej niespowodowany kaszlem, nocne pocenie się, świst w płucach. Mogą to być objawy raka płuc.

Chrypka często towarzyszy osobom palącym papierosy. Chrypka jest oznaką niedomagania strun głosowych spowodowanych infekcją wirusową, ale może także być wywołana rakiem krtani. Nowotwory złośliwe krtani występują głównie u mężczyzn. Wczesne wykrycie choroby powoduje wzrost  możliwości wyleczenia nawet do 92 %. Objawy raka krtani to głównie: chrypka, zmiana głosu, odczucie obecności przeszkody przy połykaniu, ból promieniujący do ucha, duszność, krwioplucie, powiększenie węzłów chłonnych szyi, utrata łaknienia i zmniejszenie masy ciała.

Częste oddawanie moczu przez mężczyznę jest najczęściej wynikiem łagodnego rozrostu gruczołu krokowego (prostaty). W ostatnich latach gwałtownie wzrasta częstość występowania raka prostaty, a objawy są bardzo podobne do tych występujących przy łagodnych zmianach. Wczesne wykrycie raka prostaty zwiększa szanse na jego wyleczenie. Dlatego też zaleca się zrobić badanie krwi celem oznaczenia wartości PSA. Podwyższony poziom PSA wskazuje na zmiany chorobowe w obrębie prostaty. Częste oddawanie moczu połączone z obecnością krwi może być objawem raka pęcherza. Objaw częstego oddawania moczu może towarzyszyć rozwojowi guzów w obrębie miednicy mniejszej: rakowi szyjki macicy, rakowi jajnika, itp.

Zmiany skórne mogą być pierwszym objawem nowotworu np. zmiana barwnikowa może okazać się czerniakiem. Brunatne przebarwienia i brodawkowate rozrosty naskórka, głównie w okolicy fałdów skórnych, dołów pachowych i pachwinowych, w zgięciach łokciowych i kolanowych, w obrębie warg oraz na błonach śluzowych jamy ustnej mogą świadczyć o raku żołądka, rzadziej o nowotworze płuca. Pęcherze zlokalizowane głównie w miejscach narażonych na urazy, ustępujące z pozostawieniem blizn i prosaków są typowe dla chłoniaków, białaczki i szpiczaka.

Świąd jest sygnałem, którego na pewno nie można zlekceważyć – często jest to pierwszy objaw choroby nowotworowej.

Osłabienie siły mięśni, zaburzenia potencji, hipotonia ortostatyczna, suchość w ustach i zaburzenia potliwości mogą świadczyć o drobnokomórkowym raku płuca.

Nadwrażliwość na światło, upośledzona ostrość wzroku, ograniczenia pola widzenia i zawroty głowy mogą świadczyć o raku piersi, jajnika lub drobnokomórkowym raku płuca.

Zaburzenia czuciowe mogą zwiastować drobnokomórkowego raka płuca.

Osoba, u której podejrzewa się chorobę nowotworową, musi być jak najszybciej zdiagnozowana. Temu celowi służy tzw. pakiet onkologiczny. Pacjent, który odczuwa dolegliwości, zgłasza się do swojego lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Ten wykonuje badanie podmiotowe i przedmiotowe, a jeśli to konieczne, kieruje na inne badania – znajdujące się w jego koszyku świadczeń gwarantowanych. Na podstawie wyników podejmuje dalsze decyzje, także o tym, czy konieczna jest wizyta pacjenta u lekarza specjalisty. Jeśli lekarz podstawowej opieki zdrowotnej na podstawie wykonanych badań uzna, że skierowanie pacjenta do specjalisty jest konieczne, wydaje kartę diagnostyki i leczenia onkologicznego, tzw. DiLO.

Karta jest własnością pacjenta, zastępuje skierowanie i dokumentuje cały proces diagnostyki i leczenia. W przypadku podejrzenia nowotworu złośliwego, oprócz lekarza POZ, kartę DiLO może wystawić również lekarz udzielający ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych.  Lekarz specjalista podejmuje decyzję o potrzebie skierowania pacjenta na diagnostykę wstępną, celem potwierdzenia lub wykluczenia nowotworu, a jeśli to konieczne – na diagnostykę pogłębioną, aby określić typ wykrytego nowotworu i stopień jego zaawansowania. Diagnostyka wstępna służy potwierdzeniu lub wykluczeniu nowotworu, postawieniu diagnozy. Czas na wykonanie wstępnej diagnostyki onkologicznej nie powinien przekroczyć 28 dni. Diagnostyka pogłębiona ma na celu określenie typu wykrytego nowotworu, stopnia zaawansowania, oraz liczby i miejsc ewentualnych przerzutów. Szczególne ważne miejsce w wykrywaniu choroby nowotworowej zajmuje diagnostyka obrazowa – klasyczne metody rentgenowskie, ultrasonografia, tomografia komputerowa oraz rezonans magnetyczny. Kamieniem węgielnym rozpoznania nowotworów pozostaje diagnostyka patomorfologiczna. Czas na wykonanie pogłębionej diagnostyki onkologicznej nie powinien przekroczyć 21 dni. Lekarz udzielający ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych, w przypadku podejrzenia nowotworu złośliwego, również może wystawić kartę DiLO. Do realizacji pakietu włączono prawie wszystkie zakresy ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, jednak nie wszystkie poradnie specjalistyczne, mające umowę z NFZ, realizują również pakiet onkologiczny. Lekarz specjalista kieruje pacjenta ze zdiagnozowanym nowotworem na tzw. konsylium, właściwe dla danego umiejscowienia nowotworu. Wybór miejsca leczenia należy do pacjenta. Konsylium, w którego skład wchodzi onkolog kliniczny, radioterapeuta, chirurg i radiolog, a w którym może uczestniczyć także psycholog, pielęgniarka bądź inny pracownik medyczny, decyduje o sposobie i harmonogramie leczenia oraz wybiera osobę nadzorującą, tzw. koordynatora. Koordynator nie musi być lekarzem, ale jest uczestnikiem konsylium. Towarzyszy pacjentowi aż do zakończenia leczenia. Zadaniem koordynatora jest wsparcie informacyjne, administracyjne i organizacyjne, w tym pomoc w komunikacji między pacjentem, a zespołem terapeutycznym. Czas na zebranie się konsylium i rozpoczęcie leczenia nie powinien przekroczyć 2 tygodni od dnia zgłoszenia się pacjenta do szpitala. Pacjent jest objęty w szpitalu kompleksowym leczeniem, co oznacza, że szpital musi mu zapewnić (w tym w ramach współpracy z innymi świadczeniodawcami) wszystkie niezbędne świadczenia. Pacjent, który trafia do szpitala w trybie nagłym, także może być objęty opieką w ramach pakietu onkologicznego.  Po postawieniu rozpoznania – przed lub po leczeniu operacyjnym, może być skierowany na konsylium i podlegać dalszym etapom leczenia zgodnie z planem postępowania ustalonym przez konsylium. Psycholog uczestniczy od samego początku leczenia onkologicznego, może zapewnić: wsparcie w szukaniu i korzystaniu z naturalnych zasobów pacjenta, pomoc w rozładowaniu emocji i ułatwieniu ich ekspresji, pomoc w adaptacji do choroby.

Po zakończeniu leczenia koordynator przekazuje pacjenta (wraz z dokumentacją oraz zaleceniami) pod opiekę specjalisty. Jeśli wyniki badań nie wykazują pogorszenia stanu zdrowia, pacjent – z programem stałej opieki długofalowej – kierowany jest do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, który staje się ponownie lekarzem prowadzącym.