Jolanta Meller,
Kierownik Działu Obsługi Ambulatoryjnej i Rejestracji
Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej -Curie,
PIB, Warszawa

JESIENNA DAWKA ZDROWIA – PROFILAKTYKA

Profilaktyka, profilaktyka…, bardzo często słyszymy to wyrażenie ale czy wiemy co ono dokładnie dla przeciętnej osoby znaczy? W odpowiedzi usłyszymy, że trochę wiem, coś słyszałem lub słyszałam. Niestety trochę lub coś, to za mało aby skutecznie dbać o własne zdrowie i jego jakość.

Zacznijmy od początku

Profilaktyka zdrowotna to działania mające na celu zapobieganie chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie.

Zgodnie z obecną wiedzą wyróżniamy następujące fazy:

Profilaktyka wczesna – utrwalanie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia.

Profilaktyka pierwotna (I fazy) – zapobieganie chorobom, zanim się pojawią, poprzez kontrolowanie czynników ryzyka np. szczepienie ochronne i edukacja.

Profilaktyka wtórna (II fazy) – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie np. wykrycie wczesnych objawów nowotworu płuc u osoby regularnie palącej papierosy, cytologia, mammografia i kolonoskopia, które pozwalają na bardzo wczesne wykrycie zmian – nawet tych przednowotworowych.

Profilaktyka trzeciorzędowa (III fazy) – metody zredukowania szkód wynikających z choroby oraz mające na celu zmniejszenie szansy nawrotu choroby np. operacja, które powstrzymuje dalszy rozwój choroby lub edukacja pacjenta po zawale serca, co może robić, by zmniejszy szansę na kolejny zawał.

W czym może pomóc profilaktyka

Obecnie przy tak rozwiniętych metodach diagnostycznych i dostępności do programów profilaktycznych gdyby wszystkie kobiety regularnie wykonywały badania cytologiczne, prawie nie byłoby przypadków zaawansowanego raka szyjki macicy, gdyby wszystkie kobiety regularnie wykonywały badania mammograficzne zgodnie z określonymi warunkami, prawie nie byłoby przypadków zaawansowanego raka piersi oraz gdyby wszyscy poddawali się zalecanej przesiewowej kolonoskopii, prawie nie istniałby zaawansowany rak jelita grubego to nie mity to fakty.

Wiele z naszych codziennych prawidłowych zachowań wpływa na zmniejszenie ryzyka rozwoju choroby i stanowi wczesną profilaktykę.

Należą do nich:

• dieta, zbilansowana pod względem liczby kalorii oraz składników odżywczych, takich jak węglowodany, białko, tłuszcz, mikro- i makroelementy, urozmaicona i odpowiednia dla danej płci, danego wieku, charakteru pracy i ogólnego stanu zdrowia – wskazówki dla zdrowych osób znajdziesz w Piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej
• ruch, stosowny do wieku, stanu zdrowia, sylwetki, stylu życia
• wykształcenie w sobie umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, w tym wypracowanie sposobu na zachowanie równowagi psychicznej
• poddawanie się okresowym kontrolom lekarskim, profilaktycznym badaniom oraz przestrzeganie wszystkich zaleceń lekarskich podczas choroby i rekonwalescencji.

Przesiewowe badania profilaktyczne

Zwane są także skriningiem. Mają na celu zbadanie określonej populacji pod kątem wczesnych sygnałów określonych chorób. Mogą być stosowane tylko wtedy, gdy:

• znamy sposób na wykrycie wczesnych objawów danej choroby lub czynników, które mogą prowadzić do jej rozwoju. Takim przykładem może być kolonoskopia w trakcie której lekarz ogląda wnętrze jelit po to, by wykryć polipy – łagodne zmiany, które pozostawione bez ingerencji z biegiem czasu mogą przekształcić się w złośliwy nowotwór, rozprzestrzeniający się nie tylko w przewodzie pokarmowym, ale i w odległych narządach, takich jak tkanka kostna czy mózg. Podczas kolonoskopii istnieje możliwość usunięcia niektórych polipów, dzięki czemu rak jelita grubego nie ma z czego się rozwinąć;
• dysponujemy efektywnymi możliwościami leczenia wykrytych schorzeń, które prowadzą do wyleczenia. Leczenie jest proste i niskokosztowe, dlatego można je wdrożyć w całej populacji, która jest najbardziej narażona na wystąpienie danego schorzenia;
• metoda jest bezpieczna dla pacjenta – ryzyko powikłań wskutek jej zastosowania jest daleko mniejsze niż korzyści, jakie pacjent może dzięki niej odnieść.

PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA PIERSI (MAMMOGRAFIA)

Regularne wykonywanie badanie mammografii pozwala wykrywać zmiany nowotworowe na wczesnym etapie choroby, gdy możliwe jest jej skuteczne leczenie.
Główny cele realizacji tego Programu to zmniejszenie liczby kobiet, które umierają na raka piersi.

Program skierowany jest do kobiet wieku 45 – 74 lata, które są najbardziej zagrożone zachorowaniem na raka piersi.

Na czym polega mammografia

Mammografia jest badaniem, które za pomocą promieni rentgenowskich pozwala wykryć raka piersi w jego wczesnym stadium rozwoju. W czasie badania wykonuje się dwa zdjęcia każdej piersi.

Niektóre kobiety odczuwają krótko trwające uczucie dyskomfortu związane z koniecznością ucisku piersi podczas badania. Ucisk jest konieczny, żeby uzyskać odpowiednią wiarygodność badania.

Badanie w ramach Programu można wykonać raz na dwa lata.

Uwaga: możesz otrzymać wskazanie do zrobienia ponownej mammografii po roku, jeśli występują u ciebie czynniki ryzyka, takie jak rak piersi wśród najbliższych członków rodziny. Czytaj więcej w sekcji „Co zwiększa ryzyko zachorowania”.

Co zwiększa ryzyko zachorowania

Ryzyko choroby zwiększają:

• wiek – najwięcej zachorowań występuje u kobiet po 50 roku życia,
• obciążenie genetyczne – choroby w najbliższej rodzinie,
• czynnik hormonalny, np. wczesny wiek pierwszej miesiączki lub późna menopauza,
• wieloletnie przyjmowanie hormonalnej terapii zastępczej,
• niewłaściwa dieta oraz otyłość,
• niedostateczna aktywność fizyczna,
• częste spożywanie alkoholu,
• wcześniejsze choroby piersi.

Co powinno nas zaniepokoić

Niepokojące są wszelkie zmiany w piersiach, które wcześniej nie zostały zaobserwowane. Należy skonsultować się niezwłocznie ze specjalistą, jeśli zauważyłaś:

• zmianę wielkości i kształtu piersi, która nie ustąpiła po miesiączce,
• guzki lub zgrubienia wyczuwalne w piersi lub pod pachą,
• zmianę koloru skóry piersi,
• wciąganie skóry piersi,
• pomarszczenie lub łuszczenie skóry piersi,
• zmiany w obrębie brodawki piersi.

Badanie w ramach Programu jest bezpłatne.

PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA SZYJKI MACICY (CYTOLOGIA)

Poprzez realizację programu chcemy zwrócić uwagę kobietom, jak ważne są badania profilaktyczne oraz zachęcić je do wykonywania cytologii.

W realizacji tego Programu głównym celem jest zmniejszenie liczby kobiet, które chorują i umierają na raka szyjki macicy do poziomu osiągniętego w krajach, które przodują w tym zakresie.

Program skierowany jest do kobiet wieku 25–59 lat, które są zdrowe i nie odczuwają żadnych dolegliwości.

Na czym polega cytologia

Badanie cytologiczne to skuteczne, bezbolesne i bezpieczne badanie komórek z szyjki macicy. Pozwala ono wykryć stany przednowotworowe i nowotworowe szyjki macicy, w czasie kiedy nie ma żadnych objawów. Badanie to  polega na założeniu wziernika do pochwy, pobraniu komórek specjalną szczoteczką z tarczy i kanału szyjki macicy, a następnie nałożeniu rozmazu na szkiełko cytologiczne.

Dzięki badaniu dowiesz się, czy znajdujesz się w grupie ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy.

Badanie cytologiczne w ramach Programu możesz zrobić, jeśli nie robiłaś cytologii w ciągu ostatnich trzech lat.

Uwaga: możesz zrobić badanie po roku, jeśli występują u ciebie czynniki ryzyka, takie jak zakażenie wirusem deficytu odporności typu ludzkiego (human immunodeficiency virus HIV), wirusem brodawczaka ludzkiego (human papilloma virus HPV) lub przyjmujesz leki immunosupresyjne.

Jak przygotujesz się do badania cytologicznego

• na badanie nie należy zgłaszać się w czasie krwawienia miesiączkowego,
• na pobranie cytologii najlepiej zgłosić się nie wcześniej niż 4 dni po ostatnim dniu miesiączki i nie później niż 4 dni przed rozpoczęciem miesiączki,
• co najmniej 4 dni przed pobraniem wymazu cytologicznego nie należy stosować żadnych leków dopochwowych,
• od ostatniego badania ginekologicznego / USG przezpochwowego powinien upłynąć co najmniej 1 dzień.

Co zwiększa ryzyko zachorowania

• przewlekłe zakażenie onkogennymi typami HPV,
• wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego,
• wieloletnie stosowanie hormonalnych leków antykoncepcyjnych,
• duża liczba partnerów płciowych,
• duża liczba porodów,
• wieloletnie palenie papierosów,
• niski status socjoekonomiczny.

Badanie w ramach programu bezpłatnie.

Kobiety, które były leczone z powodu nowotworu złośliwego szyjki macicy, po zakończeniu kontroli onkologicznej (decyzję podejmuje lekarz prowadzący leczenie onkologiczne) ponownie zostają objęte skryningiem cytologicznym.

Należy pamiętać, że rak szyjki macicy nie jest chorobą uwarunkowaną genetycznie. Każda kobieta, w każdym wieku, może być narażona na zachorowanie.

PROGRAM BADAŃ PRZESIEWOWYCH RAKA JELITA GRUBEGO

Rak jelita – Eksperci podkreślają, że nowotwór jelita grubego jest niezwykle skryty i podstępny. Może rozwijać się bez objawów nawet przez kilka lat, dlatego tak ważne są badania przesiewowe i wczesne wykrycie choroby.

Populację, którą może objąć program badań przesiewowych Ministerstwa Zdrowia w kierunku raka jelita, szacuje się na ok. 8 milionów Polaków.

Kto może skorzystać z programu badań przesiewowych raka jelita grubego

Program jest dla osób w wieku:

• od 50 do 65 lat,
• lub od 40 do 49 lat, jeśli u najbliższych krewnych pacjenta, rozpoznano nowotwór jelita grubego. 

Na czym polega badanie

Program przesiewowy obejmuje wykonanie kolonoskopii, w tym:

• pobranie wycinków z nacieku nowotworowego lub zmian podejrzanych o charakter nowotworowy;
• usunięcie polipów wielkości do 15 mm;
• poddanie badaniu histopatologicznemu wszystkich wycinków i usuniętych polipów;
• wskazanie konkretnych zaleceń dotyczących leczenia u osób, które wykonały kolonoskopię przesiewową.

Nie należy obawiać się kolonoskopii. Badanie można wykonać również w znieczuleniu.

Kolonoskopia jest precyzyjna i trwa od 15 do 40 minut. W zależności od wskazań medycznych badanie może być przeprowadzone w znieczuleniu miejscowym (z zastosowaniem żelu znieczulającego) lub znieczuleniu ogólnym, dlatego pacjent nie odczuwa dyskomfortu.

Specjaliści podkreślają i zwracają uwagę, że wczesne wykrycie choroby znacznie zwiększa skuteczność leczenia.

Program jest bezpłatny.

Do udziału w programie nie jest potrzebne skierowanie. Wystarczy, że pacjent jest w grupie wiekowej, która kwalifikuje się do wykonania przesiewowej kolonoskopii i zgłosi się do placówki realizującej Program.

PROGRAM PROFILAKTYKI NOWOTWORÓW SKÓRY

Nowotwory złośliwe skóry należą do najliczniejszej grupy złośliwych chorób onkologicznych. Jest ich kilka rodzajów, przy czym najczęściej diagnozowane są raki podstawnokomórkowe, płaskonabłonkowe oraz powszechnie znane czerniaki. Niezależnie od rodzaju, na ich rozwój silnie wpływają czynniki środowiskowe, przede wszystkim wystawienie skóry na promieniowanie słoneczne.

Dlatego, jeśli chcesz uniknąć nowotworu, pamiętaj o:

• unikaniu opalania się,
• stosowaniu przez cały rok kremów z filtrem (zwłaszcza latem, kiedy powinno się stosować na wszystkie odsłonięte części ciała emulsję z wysokim filtrem),
• nieużywaniu solariów,
• samokontroli znamion i pieprzyków (warto je sfotografować i porównywać ich stan po miesiącu, dwóch),
• kontroli znamion i pieprzyków u dermatologa za pomocą dermatoskopu,
• dietę bogatą w warzywa, owoce i nabiał.

Osoby, które mają dużo piegów i znamion, jasną karnację, rude lub blond włosy, są bardziej narażone na ryzyko zachorowania na czerniaka. Ryzyko tego nowotworu zwiększa się też, jeśli na czerniaka chorował bliski członek rodziny, a także u osób, które przyjmują leki immunosupresyjne.

Warto wiedzieć, że trzeba bardzo uważać na wszelkie zmiany zachodzące na znamionach i pieprzykach. Niepokojąca może okazać się zmiana zabarwienia (szczególnie na ciemniejsze lub niejednolite) oraz wielkości i kształtu znamienia. Wszelkie zmiany lub pojawienie się nowych znamion o powyższych cechach należy zgłosić do lekarza.

Dla osób szczególnie narażonych powstał program: ABCDE samokontroli znamion – ogólnopolski program profilaktyki nowotworów skóry.

Czy ten program jest dla każdego

Tak, jeśli spełnione są poniższe warunki:

• masz 50-64 lata
• masz ponad 65 lat i jesteś wciąż aktywny zawodowo
• masz 15-49 lat, a lekarz stwierdził u Ciebie niepokojące zmiany skórne.

W zakresie samej edukacji grupą docelową są osoby aktywne zawodowo.

Jak przebiega ścieżka osoby biorącej udział w Programie

Konsultacja u lekarza POZ. W razie potrzeby lekarz skieruje Cię na:

• badanie dermatoskopowe wraz z konsultacją lekarza specjalisty lub
• badanie wideodermatoskopowe wraz z konsultacją lekarza specjalisty.

Kto i gdzie realizuje Program

Program realizowany jest przez placówki medyczne, których listy można znaleźć  na stronie https://pacjent.gov.pl/programy-profilaktyczne/profilaktyka-nowotworow-skory

Zachęcamy wszystkich do dbania o własne zdrowie. To My o nim decydujemy i jest ono w naszych rękach.