Choroby cywilizacyjne takie jak nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca typu 2, choroba wieńcowa czy nowotwory złośliwe są istotnym problemem zdrowotnym i społecznym nie tylko na świecie, ale również w Polsce. Stanowią główną przyczynę zgonów i inwalidztwa oraz w znacznym stopniu obniżają jakość życia społeczeństwa.

Szacuje się, że wadliwe żywienie, czyli zarówno niedoborowe jak i nadmierne, a także monotonne jest przyczyną ponad 80 różnych jednostek chorobowych. W konsekwencji ponad 1/3 społeczeństwa cierpi na różne schorzenia spowodowane nieprawidłową dietą i nieprawidłowym stylem życia. Zapadalność i umieralność na choroby dietozależne może zostać zmniejszona, nawet w społeczeństwach demograficznie starzejących się, dzięki zmianie nawyków żywieniowych, włączeniu regularnej aktywność fizycznej i zaprzestaniu palenia tytoniu.

W związku z wynikami licznych badań obserwacyjnych, które wskazują, że zmieniając sposób żywienia możemy zmniejszyć ryzyko występowania chorób dietozależnych Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oraz inne towarzystwa naukowe opracowały rekomendacje dotyczące zasad profilaktyki oraz zasad leczenia dietetycznego w poszczególnych jednostkach chorobowych. Zgodnie z tymi zaleceniami wiemy, że prawidłowe żywienie polega na zachowaniu proporcji w spożyciu makro- i mikroskładników oraz spożyciu energii warunkującej utrzymanie prawidłowej masy ciała. Rodzaj i ilość spożywanej żywności należy dostosować do rzeczywistych potrzeb człowieka, uwzględniając wiek, płeć, stan fizjologiczny, a także aktywność fizyczną.

Produkty i potrawy, które wybieramy i spożywamy każdego dnia mogą mieć wpływ na ryzyko zachorowania na choroby cywilizacyjne nie tylko pośrednio, wpływając na naszą masę ciała, ale również bezpośrednio poprzez składniki zawarte w pożywieniu. Niezwykle ważny dla profilaktyki chorób cywilizacyjnych jest skład i kaloryczność naszej codziennej diety. Unikanie żywności wysokoenergetycznej, wysokoprzetworzonej, o dużej zawartości cukru dodanego (głównie wyroby cukiernicze, sklepowe słodycze, słodkie napoje) oraz tłuszczów nasyconych i typu trans (głownie żywność typu fast food). W celu skomponowania zbilansowanej diety można bazować na talerzu zdrowego żywienia, który został zaprezentowany w 2020 r. przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH. Talerz zdrowego żywienia, to grafika, która w prosty i przejrzysty sposób obrazuje zalecenia zdrowego żywienia i proporcje poszczególnych grup produktów. Wokół talerza znajdują się następujące wskazówki:

• „jedz więcej” (produktów zbożowych z pełnego ziarna, różnokolorowych warzyw i owoców, nasion roślin strączkowych, ryb, produktów mlecznych niskotłuszczowych, orzechów i nasion),
• „jedz mniej” (soli, mięsa czerwonego i przetworów mięsnych, cukru i słodzonych napojów, produktów przetworzonych z dużą zawartością soli, cukru i tłuszczów),
• „zamieniaj” (przetworzone produkty zbożowe na pełnoziarniste, mięso czerwone i przetwory mięsne na ryby, drób, jaja, nasiona roślin strączkowych i orzechy, słodkie napoje na wodę, tłuszcze zwierzęce na tłuszcze roślinne, produkty mleczne pełnotłuste na niskotłuszczowe, smażenie i grillowanie na gotowanie, duszenie lub pieczenie).

Kolejny filar zdrowego stylu życia, a co za tym idzie profilaktyki chorób dietozależnych, to aktywność fizyczna. W zaleceniach podkreśla się, że najkorzystniejsza dla zdrowia jest regularna aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności (np. spacer, jazda na rowerze, pływanie, jazda na rolkach). Szczególnie polecany jest tzw. „renesansowy” model aktywności fizycznej, który polega na uprawianiu rożnych rodzajów dyscyplin w kolejne dni tygodnia, uzależniając je od upodobań, miejsca pobytu oraz pory roku. Należy również pamiętać o ograniczeniu korzystania z samochodu, komunikacji miejskiej oraz windy, a pokonywaniu możliwie jak najdłuższych dystansów pieszo. Aktywność fizyczna związana jest z szeregiem różnych korzyści zdrowotnych: sprzyja utrzymaniu prawidłowej masy ciała, wzmacnia układ odpornościowy, zmniejsza ryzyko występowania chorób przewlekłych (np. nowotworów, cukrzycy, chorób serca, nadciśnienia tętniczego, osteoporozy, depresji).

Piśmiennictwo:

1. World Cancer Research Found International. Continous Update Project: Cancer Prevention and Survival Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer, 2016.
2. Szawłowski AW, Gromadzka-Ostrowska J, Paluszkiewicz P, Słodkowski M, Sobocki J. Żywienie w chorobach nowotworowych. PZWL, 2020.
3. https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/02/talerz-i-zalecenia.pdf
4. Avgerinos, Konstantinos I, et al. Obesity and cancer risk: Emerging biological mechanisms and perspectives. Metabolism 92 (2019): 121-135.
5. Drygas W, Jegier A, Kostka T, Kuński H: Long term effects of different physical activity levels on coronary risk factors in middle-aged men. Int J Sports Med. 2000, 21, 235.

autor Agnieszka Surwiłło-Snarska z Działu Żywienia Klinicznego NIO-PIB.